3 / 8 تأسّی جستن به نیکان
امام علی علیه السلام :دنیا ، در حقیقت ، سه روز است : روزی که به کلّی گذشته است و باز نمی گردد ، روزی که در آن به سر می بری و باید غنیمتش بشماری ، و روزی که نمی دانی چه کسانی اهل آن هستند و شاید تو در آن روز ، [از دنیا ]کوچیده باشی . پس «دیروز» ، حکیمی ادب آموز است و «امروز» ، دوستی بدرودگویان ، و از «فردا» فقط امیدی در دست توست
امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان :روزگار ، ادبم آموخت و نومیدی [از مردم] ، بی نیازم ساخت و خوراکِ بخور و نمیر ، قانعم کرد و شکیبایی ، مرا پَروَرانْد . تجربه روزگار ، چنان مرا آزموده ساخت که من نهی کردم آن را که همواره مرا نهی می کرد .
3 / 8تأسّی جستن به نیکانامام علی علیه السلام در نامه ای به فرزندش حسن علیه السلام :از نیکان پیروی کن ، آداب آنان را سرمشق خود قرار ده ، و به شیوه رفتار ایشان ، رفتار کن.
امام علی علیه السلام :حکیمانِ روزگاران گذشته می گفتند : آمد و شد کردن به خانه ها باید به خاطر ده چیز باشد : ... دهم : خانه های کسانی که با رفتن به نزد آنها ، سودی حاصل آدمی شود ، و از آنان ادب نیکو آموخته گردد ، و از گفتگو با ایشان ، انس و الفتی پدید آید.
امام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی هایش :بار خدایا! من می دانم که دانش [و معرفت ]به کلّی [ از میان مردم] رخت بر نمی بندد ، و ریشه هایش قطع نمی شود ، و می دانم که تو زمینت را از حجّت خویش بر بندگانت خواه حجّتی آشکار که از او فرمان برده نمی شود و یا بیمناک و ناشناخته تُهی نمی گردانی تا حجّت هایت باطل نگردد و دوستانت پس از آن که هدایتشان کردی ، گم راه نشوند . امّا اینان کجایند و چَندند؟ اینان، شمارشان کمترین است؛ امّا در نزد خداوندِ بلندنام، ارجمندترین اند و پیرو رهبران دین اند؛ همان پیشوایانِ هدایتگر . متأدّب به آداب ایشان هستند و راه آنان را می پویند . این جاست که دانش [و معرفت]، ایشان را به حقیقت ایمان راه می برَد و در نتیجه ، جانشان ندای پیشوایان دانش را لبّیک می گوید ، و از احادیث و سخنان ایشان ، آنچه را که بر دیگران سخت و دشوار می آید ، نرم و آسان می یابند ... .
.
ص: 252
عنه علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ عَلی مِنبَرِ الکوفَهِ :اللّهُمَّ إنَّهُ لا بُدَّ لَکَ مِن حُجَجٍ فی أرضِکَ ، حُجَّهٍ بَعدَ حُجَّهٍ عَلی خَلقِکَ ، یَهدونَهُم إلی دینِکَ ، ویُعَلِّمونَهُم عِلمَکَ کَیلا یَتَفَرَّقَ أتباعُ أولِیائِکَ ، ظاهِرٍ غَیرِ مُطاعٍ ، أو مُکتَتَمٍ یُتَرَقَّبُ ، إن غابَ عَنِ النّاسِ شَخصُهُم فی حالِ هُدنَتِهِم فَلَم یَغِب عَنهُم قَدیمُ مَبثوثِ عِلمِهِم ، وآدابُهُم فی قُلوبِ المُؤمِنینَ مُثبَتَهٌ ، فَهُم بِها عامِلونَ . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اِعتَبِروا یا اُولِی الأَبصارِ وَاحمَدُوا اللّهَ عَلی ما هَداکُم ، وَاعلَموا أنَّکُم لا تَخرُجونَ مِن قُدرَهِ اللّهِ إلی غَیرِ قُدرَتِهِ ، وسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُم ورَسولُهُ ثُمَّ إلَیهِ تُحشَرونَ ، فَانتَفِعوا بِالعِظَهِ وتَأَدَّبوا بِآدابِ الصّالِحینَ . (2)
3 / 9الاِستِعانَهُ مِنَ اللّه عزّوجلِّالإمام علیّ علیه السلام مِمّا کانَ یَقولُهُ فی سَحَرِ کُلِّ لَیلَهٍ وعَقیبَ رَکعَتَیِ الفَجرِ :اللّهُمَّ ارزُقنی عَقلاً کامِلاً ، وعَزما ثاقِبا ، ولُبّا راجِحا ، وقَلبا ذَکِیّا ، وعِلما کَثیرا ، وأدَبا بارِعا ، وَاجعَل ذلِکَ کُلَّهُ لی ولا تَجعَلهُ عَلَیَّ ، بِرَحمَتِکَ یا أرحَمَ الرّاحِمینَ . (3)
.
1- .. الکافی: ج 1 ص 339 ح 13 ، الغیبه للنعمانی: ص 137 ح 2 ، کمال الدین: ص 302 ح 11 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 23 ص 54 ح 116.
2- .. الکافی: ج 8 ص 17 ح 2 ، الأمالی للمفید : ص 203 ح 33 ، العُدد القویّه : ص 62 ح 79 کلّها عن أبی حمزه ، تحف العقول : ص 254 ولیس فیهما «ورسوله» ، بحار الأنوار: ج 78 ص 151 ح 11.
3- .. المصباح للکفعمی: ص 93 ، مستدرک الوسائل : ج 10 ص 223 ح 11900 نقلاً عن المزار القدیم عن الإمام الباقر عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار: ج 87 ص 325 ح 14.
ص: 253
3 / 9 مددخواهی از خدا
امام علی علیه السلام در سخنرانی ای بر منبر کوفه :بار خدایا! تو را حتما حجّت هایی در روی زمینت بر خلقت هست ، حجّتی پس از حجّتی ، که مردم را به دینت ره نمون شوند و علم [و معرفتِ] تو را به آنان بیاموزند تا مبادا پیروان اولیای تو پراکنده شوند . آن حجّت ، یا آشکار است؛ اما فرمانش برده نمی شود ، و یا پنهان است و انتظارِ [ظهورِ ]او را می کشند . اگر این حجّت ها ، در حال صلح ، تنشان از مردم پنهان باشد ، دانشِ دیرین و منتشر آنان ، از ایشان پنهان نیست ، و آدابشان در دل های مؤمنان ، پا بر جاست و طبق آن عمل می کنند.
امام زین العابدین علیه السلام :شما، ای بینشوَران! پند گیرید و خدا را برای آن که هدایتتان کرد ، سپاس گویید ، و بدانید که از قبضه قدرت خداوند ، به سوی قدرتی دیگر بیرون نخواهید رفت ، و خدا و رسول او ، به زودی، کردار شما را خواهند دید و آن گاه ، در پیشگاه او ، گرد آورده می شوید . پس ، از اندرزها بهره گیرید و از آداب (اخلاق و رفتار) نیکان، پیروی کنید.
3 / 9مددخواهی از خداامام علی علیه السلام از دعاهای ایشان در سحرگاهِ هر شب و در پیِ خواندن دو رکعت نماز فجر :بار خدایا! مرا خِرَدی کامل ، اراده ای استوار ، اندیشه ای وزین ، دلی هوشیار ، دانشی بسیار و ادبی درخشان ، روزی فرما ، و همه اینها را در جهت سود و مصلحت من قرار بده و به زیان من قرارشان مده ، به حقّ رحمتت ، ای مهربان ترینِ مهربانان!
.
ص: 254
الإمام الرضا علیه السلام فیما جَمَعَهُ الفَضلُ بنُ شاذانَ مِن کَلامِهِ : « اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ » استِرشادا لِأَدَبِهِ ، ومُعتَصَما بِحَبلِهِ ، وَاستِزادَهً فِی المَعرِفَهِ بِرَبِّهِ وبِعَظَمَتِهِ وکِبرِیائِهِ . (1)
.
1- .. علل الشرائع: ص 260 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 107 کلاهما عن الفضل بن شاذان ، بحار الأنوار: ج 6 ص 68 ح 1.
ص: 255
امام رضا علیه السلام در سخنانی از ایشان که فضل بن شادان گرد آورده است : «ما را به راه راست هدایت فرما» یعنی هدایت شدن به ادب خداوند ، و چنگ زدن به ریسمان او ، و افزایش معرفت به پروردگار خود و به بزرگی و عظمت او .
.
ص: 256
الفصل الرابع : آثار الأدب4 / 1کَمالُ العَقلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الأَدَبِ زینَهُ العَقلِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :الأَدَبُ صورَهُ العَقلِ ، فَحَسِّن عَقلَکَ کَیفَ شِئتَ . (2)
عنه علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یَحتاجُ إلَی العَقلِ ، وَالعَقلُ یَحتاجُ إلَی الأَدَبِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ بِذَوِی العُقولِ مِنَ الحاجَهِ إلَی الأَدَبِ کَما یَظمَأُ الزَّرعُ إلَی المَطَرِ . (4)
عنه علیه السلام :صَلاحُ العَقلِ الأَدَبُ . (5)
.
1- .. جامع الأخبار: ص 337 ، کنزالفوائد: ج 1 ص 299 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کشف الغمّه: ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 131 ح 41 .
2- .. کنز الفوائد: ج 1 ص 199 ، غرر الحکم: ج 1 ص 246 ح 996 وفیه صدره فقط ، بحار الأنوار : ج 21 ص 298 ؛ مئه کلمه للجاحظ : ص 75 ح 95 ، المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 وفیهما صدره فقط .
3- .. غرر الحکم: ج 4 ص 542 ح 6911 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 377 ح 6381 .
4- .. غرر الحکم: ج 2 ص 513 ح 3475 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 151 ح 3310.
5- .. غرر الحکم: ج 4 ص 195 ح 5799 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5394 .
ص: 257
فصل چهارم : آثار ادب
4 / 1 کمال خِرَد
فصل چهارم : آثار ادب4 / 1کمال خِرَدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ادبِ نیکو ، زیور خِرَد است.
امام علی علیه السلام :ادب ، سیمای خِرَد است . پس خردِ خویش را آن گونه که می خواهی ، زیبا گردان .
امام علی علیه السلام :هر چیزی ، به خِرَد نیاز دارد و خرد ، به ادب، نیازمند است.
امام علی علیه السلام :همان گونه که زراعت ، تشنه باران است ، خردمندان نیز به ادب نیازمندند .
امام علی علیه السلام :درستیِ خرد ، در ادب است.
.
ص: 258
عنه علیه السلام :نِعمَ قَرینُ العَقلِ الأَدَبُ . (1)
عنه علیه السلام :لا عَقلَ لِمَن لا أدَبَ لَهُ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ الأَدَبَ حُجَّهُ العَقلِ ، وَالعِلمُ حُجَّهُ القَلبِ . (3)
عنه علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ الأَدَبُ . (4)
عنه علیه السلام :بِالأَدَبِ تُشحَذُ الفِطَنُ . (5)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :مَن زادَ أدَبُهُ عَلی عَقلِهِ ، کانَ کَالرّاعِی الضَّعیفِ مَعَ الغَنَمِ الکَثیرِ . (6)
الإمام الحسن علیه السلام :لا أدَبَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ . (7)
الإمام زین العابدین علیه السلام :مُجالَسَهُ الصّالِحینَ داعِیَهٌ إلَی الصَّلاحِ ، وآدابُ العُلَماءِ زِیادَهٌ فِی العَقلِ . (8)
.
1- .. غرر الحکم: ج 6 ص 158 ح 9894 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 494 ح 9142 وفیه «العقلاء» بدل «العقل».
2- .. غرر الحکم: ج 6 ص 400 ح 10769 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9975.
3- .. أعلام الدین: ص 96.
4- .. غرر الحکم: ج 2 ص 389 ح 2947 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5394 وفیه «صلاح» بدل «أفضل».
5- .. غرر الحکم: ج 3 ص 236 ح 4333.
6- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 341 ح 910 ؛ غرر الحکم : ج 5 ص 389 ح 8886 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 458 ح 8309 .
7- .. کشف الغمّه: ج 2 ص 197 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 111 ح 6 ؛ مطالب السؤول : ج 2 ص 36 .
8- .. الکافی: ج 1 ص 20 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول: ص283 ، بحار الأنوار: ج 1 ص141 ح 30.
ص: 259
امام علی علیه السلام :نیکو همدمی است ادب برای خرد!
امام علی علیه السلام :خرد ندارد کسی که ادب ندارد.
امام علی علیه السلام :ادب ، حجّت خرد است ، و دانش ، حجّت دل.
امام علی علیه السلام :بهترین خرد ، ادب است.
امام علی علیه السلام :ادب ، سبب تیزهوشی می شود.
امام علی علیه السلام از حکمت های منسوب به ایشان :کسی که ادبش بر خردش افزون باشد ، به سان شبانی ناتوان است در میان گوسفندان بسیار.
امام حسن علیه السلام :ادب ندارد کسی که خرد ندارد.
امام زین العابدین علیه السلام :همنشینی با نیکان ، فرا خواننده به نیکی است . و آداب دانشمندان ، افزاینده خِرَد است.
.
ص: 260
4 / 2زینَهُ النَّفسِالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ استُهتِرَ (1) بِالأَدَبِ فَقَد زانَ نَفسَهُ . (2)
عنه علیه السلام :إنَّکَ مُقَوَّمٌ بِأَدَبِکَ فَزَیِّنهُ بِالحِلمِ . (3)
عنه علیه السلام :عَقلُ المَرءِ نِظامُهُ ، وأدَبُهُ قِوامُهُ ، وصِدقُهُ إمامُهُ ، وشُکرُهُ تَمامُهُ . (4)
عنه علیه السلام :الأَدَبُ کَمالُ الرَّجُلِ . (5)
عنه علیه السلام :الأَدَبُ أحسَنُ سَجِیَّهٍ . (6)
عنه علیه السلام :لا حُلَلَ کَالآدابِ . (7)
عنه علیه السلام :لا زینَهَ کَالآدابِ . (8)
عنه علیه السلام :الآدابُ حُلَلٌ حِسانٌ . (9)
عنه علیه السلام :الأدَبُ حُلَلٌ جُدَدٌ . (10)
.
1- .. یقال : اُهتِرَ فلانٌ بکذا ، واستُهتِر ، فهو مُهتَرٌ به و مستَهتَر : أی مُولَع به لا یتحدّث بغیره ، ولا یفعل غیره (النهایه : ج 5 ص 242 «هتر»).
2- .. غرر الحکم: ج 5 ص 264 ح 8278 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 446 ح 7875 وفیه «زیّن» بدل «زان».
3- .. غرر الحکم: ج 3 ص 57 ح 3813 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 172 ح 3599.
4- .. غرر الحکم: ج 4 ص 364 ح 6335.
5- .. غرر الحکم: ج 1 ص 264 ح 998 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 43 ح 1020.
6- .. غرر الحکم: ج 1 ص 239 ح 967 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 505.
7- .. غرر الحکم: ج 6 ص 354 ح 10491 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9693.
8- .. غرر الحکم: ج 6 ص 351 ح 10466 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9656.
9- .. الأمالی للمفید: ص 336 ح 7 ، الأمالی للطوسی : ص 115 ح 175 کلاهما عن عبد اللّه بن محمّد عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام ، أعلام الدین : ص 81 ، بحار الأنوار: ج 75 ص 67 ح 6.
10- .. تحف العقول: ص 202 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 39 ح 13.
ص: 261
4 / 2 آراستگی جان
4 / 2آراستگی جانامام علی علیه السلام :آن که دل باخته ادب باشد ، جانِ خویش را آراسته می سازد.
امام علی علیه السلام :همانا تو به اَدَبَت بهاگذاری می شوی . پس آن را به بردباری بیارای.
امام علی علیه السلام :خرد آدمی ، سامان بخش اوست ، و ادبش مایه قوام او ، و راستی (/ راستگویی اش) پیشوای او ، و سپاس گزاری اش کمال او.
امام علی علیه السلام :ادب ، کمال مرد است.
امام علی علیه السلام :ادب ، زیباترین خصلت است.
امام علی علیه السلام :هیچ جامه ای چون آداب نیست .
امام علی علیه السلام :هیچ زیوری چون آداب نیست.
امام علی علیه السلام :آداب ، جامه هایی نیکو و زیبا هستند.
امام علی علیه السلام :آداب ، جامه هایی نو هستند.
.
ص: 262
عنه علیه السلام :الآدابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ . (1)
عنه علیه السلام :یا مُؤمِنُ ، إنَّ هذَا العِلمَ وَالأَدَبَ ثَمَنُ نَفسِکَ فَاجتَهِد فی تَعَلُّمِهِما ، فَما یَزیدُ مِن عِلمِکَ وأدَبِکَ یَزیدُ فی ثَمَنِکَ وقَدرِکَ ؛ فَإِنَّ بِالعِلمِ تَهتَدی إلی رَبِّکَ ، وبِالأَدَبِ تُحسِنُ خِدمَهَ رَبِّکَ ، وبِأَدَبِ الخِدمَهِ یَستَوجِبُ العَبدُ وَلایَتَهُ وقُربَهُ ، فَاقبَلِ النَّصیحَهَ کَی تَنجُوَ مِنَ العَذابِ . (2)
4 / 3حُسنُ الخُلُقِالإمام علیّ علیه السلام :ثَمَرَهُ الأَدَبِ حُسنُ الخُلُقِ . (3)
عنه علیه السلام :سَبَبُ تَزکِیَهِ الأَخلاقِ حُسنُ الأَدَبِ . (4)
4 / 4زینَهُ الحَسَبِ وَالنَّسَبِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن قَعَدَ بِهِ حَسَبُهُ ، نَهَضَ بِهِ أدَبُهُ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :طَلَبُ الأَدَبِ جَمالُ الحَسَبِ . (6)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالأَدَبِ ؛ فَإِنَّهُ زَینُ الحَسَبِ . (7)
.
1- .. نهج البلاغه: الحکمه 5 ، غرر الحکم: ج 1 ص 144 ح 534 ، أعلام الدین : ص 108 ، روضه الواعظین : ص 15 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 68 ح 7.
2- .. مشکاه الأنوار: ص 239 ح 689 ، روضه الواعظین: ص 16 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 180 ح 64.
3- .. غرر الحکم: ج 3 ص 325 ح 4603.
4- .. غرر الحکم: ج 4 ص 121 ح 5520 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5070.
5- .. ربیع الأبرار: ج 3 ص 261 ؛ غرر الحکم: ج 5 ص 241 ح 8167 .
6- .. غرر الحکم: ج 4 ص 254 ح 6007 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 318 ح 5557.
7- .. غرر الحکم: ج 4 ص 287 ح 6096 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5722 .
ص: 263
4 / 3 نیک خویی
4 / 4 زیور یافتن حَسَب و نَسَب
امام علی علیه السلام :آداب ، جامه هایی [نو و] تازه هستند.
امام علی علیه السلام :ای مؤمن! این دانش و ادب ، بهای جان توست . پس در آموختن آن دو بکوش ، که هر چه بر دانش و ادبت افزوده شود ، بر قدر و قیمت تو افزوده می شود . با دانش است که به پروردگارت راه می یابی ، و با ادب است که به پروردگارت خوش خدمت می کنی ، و با ادب در خدمت گزاری است که بنده سزاوار ولایت و قرب او می شود . پس [این ]نصیحت را بپذیر تا از عذاب بِرَهی.
4 / 3نیک خوییامام علی علیه السلام :میوه ادب ، نیک خویی است.
امام علی علیه السلام :نیکوییِ ادب ، مایه بالندگیِ اخلاق است.
4 / 4زیور یافتن حَسَب و نَسَب (1)پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که حَسَبش او را بنشاند ، ادبش او را بر می خیزانَد [و بلندپایه می گردانَد] .
امام علی علیه السلام :تحصیل ادب ، مایه زیباییِ حَسَب است.
امام علی علیه السلام :ادب بیاموز که ادب ، زیور حَسَب است.
.
1- .حَسَب ، شرافت و مفاخر خانوادگی است و نَسَب ، نژاد و تبار و نیاکان است .
ص: 264
عنه علیه السلام :الأَدَبُ یُغنی مِنَ الحَسَبِ . (1)
عنه علیه السلام :حُسنُ الأَدَبِ یَنوبُ عَنِ الحَسَبِ . (2)
عنه علیه السلام :الأَدَبُ أحَدُ الحَسَبَینِ . (3)
عنه علیه السلام :مُرُوَّهُ العاقِلِ دینُهُ ، وحَسَبُهُ أدَبُهُ . (4)
عنه علیه السلام :الأَدَبُ أفضَلُ حَسَبٍ . (5)
عنه علیه السلام :کُلُّ الحَسَبِ مُتَناهٍ إلَا العَقلَ وَالأَدَبَ . (6)
عنه علیه السلام :لا حَسَبَ أبلَغُ مِنَ الأَدَبِ . (7)
عنه علیه السلام :لا حَسَبَ أنفَعُ مِنَ الأَدَبِ . (8)
عنه علیه السلام :لا حَسَبَ أرفَعُ مِنَ الأَدَبِ . (9)
عنه علیه السلام :أشرَفُ حَسَبٍ حُسنُ أدَبٍ . (10)
عنه علیه السلام :أکرَمُ حَسَبٍ حُسنُ الأَدَبِ . (11)
.
1- .. کنز الفوائد : ج 1 ص 319 ، أعلام الدین: ص 84 ، بحار الأنوار: ج 75 ص 68 ح 8.
2- .. الإرشاد: ج 1 ص 298 ، کنز الفوائد: ج 1 ص 320 ، بحار الأنوار: ج 75 ص 68 ح 8.
3- .. غرر الحکم: ج 2 ص 15 ح 1621 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 26 ح 311.
4- .. غرر الحکم: ج 6 ص 128 ح 9779 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 489 ح 9054.
5- .. غرر الحکم: ج 1 ص 76 ح 286 .
6- .. غرر الحکم: ج 4 ص 542 ح 6912 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 377 ح 6382 .
7- .. الکافی: ج 8 ص 19 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لایحضره الفقیه: ج 4 ص 406 ح 5880 ، الأمالی للصدوق: ص 399 ح 515 ، التوحید: ص 73 ح 27 کلّها عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام ، تحف العقول: ص 93 ، بحار الأنوار: ج 75 ص 67 ح 3.
8- .. کنز الفوائد: ج 1 ص 319 ، بحار الأنوار: ج 71 ص 428 ح 78.
9- .. غرر الحکم: ج 6 ص 378 ح 10616 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9758.
10- .. غرر الحکم: ج 2 ص 390 ح 2949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2504.
11- .. غرر الحکم: ج 2 ص 467 ح 3319 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2529.
ص: 265
امام علی علیه السلام :ادب ، از حَسَب، بی نیاز می گرداند.
امام علی علیه السلام :ادبِ نیکو ، جانشین حَسَب است.
امام علی علیه السلام :ادب ، خود ، جای حَسَب یا نسب را می گیرد .
امام علی علیه السلام :مروّت خردمند ، دینداریِ اوست ، و حَسَبش ، ادب او.
امام علی علیه السلام :ادب ، برترین حَسَب است.
امام علی علیه السلام :هر حَسَب ، پایان پذیر است، مگر خرد و ادب.
امام علی علیه السلام :هیچ حَسَبی ، رساتر از ادب نیست.
امام علی علیه السلام :هیچ حَسَبی ، سودمندتر از ادب نیست.
امام علی علیه السلام :هیچ حَسَبی ، والاتر از ادب نیست.
امام علی علیه السلام :شریف ترینِ حَسَب ، ادب نیکوست.
امام علی علیه السلام :ارجمندترین حَسَب ، نیکوییِ ادب است.
.
ص: 266
عنه علیه السلام :نِعمَ النَّسَبُ حُسنُ الأَدَبِ . (1)
عنه علیه السلام :أکرَمُ النَّسَبِ حُسنُ الأَدَبِ . (2)
عنه علیه السلام :حُسنُ الأَدَبِ أفضَلُ نَسَبٍ ، وأشرَفُ سَبَبٍ . (3)
عنه علیه السلام :قَلیلُ الأَدَبِ خَیرٌ مِن کَثیرِ النَّسَبِ . (4)
عنه علیه السلام :حَسَبُ الأَدَبِ أشرَفُ مِن حَسَبِ النَّسَبِ . (5)
عنه علیه السلام :حُسنُ الأَدَبِ یَستُرُ قُبحَ النَّسَبِ . (6)
عنه علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : لَو صِیغَ مِن فِضَّهٍ نَفسٌ عَلی قَدَرٍلَعادَ مِن فَضلِهِ لَمّا صَفا ذَهَبا ما لِلفَتی حَسَبٌ إلّا إذا کَمُلَتآدابُهُ وحَوَی الآدابَ وَالحَسَبا . (7)
عنه علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : کُنِ ابنَ مَن شِئتَ واکتَسِب أدبایُغنِکَ مَحمودُهُ عَنِ النَّسَبِ فَلَیسَ یُغنِی الحَسیبَ نِسبَتُهُبِلا لِسانٍ لَهُ ولا أدَبِ إنَّ الفَتی مَن یَقولُ : ها أنَا ذالَیسَ الفَتی مَن یَقولُ : کانَ أبی . (8)
.
1- .. غرر الحکم: ج 6 ص 159 ح 9895 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 494 ح 9143 .
2- .. المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 ، الفصول المهمه لابن الصباغ : ص 110 ؛ شرح ابن میثم علی مئه کلمه للجاحظ : ص 140 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 494 ح 9143 وفیه «نعم» بدل «أکرم» .
3- .. غرر الحکم: ج 3 ص 392 ح 4853.
4- .. غرر الحکم: ج 4 ص 498 ح 6734 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 371 ح 6268 وراجع : تهذیب الکمال : ج 12 ص 449 الرقم 2727 .
5- .. غرر الحکم: ج 3 ص 401 ح 4893 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 231 ح 4419.
6- .. غرر الحکم: ج 3 ص 383 ح 4813 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4389.
7- .. الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 64 ح 21 .
8- .. الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 78 ح 33 .
ص: 267
امام علی علیه السلام :نیکو نَسَبی است ادبِ نیکو!
امام علی علیه السلام :گرامی ترین نَسَب ، نیکْ ادبی است.
امام علی علیه السلام :ادب نیکو ، بهترین نَسَب و ارجمندترین سبب است.
امام علی علیه السلام :اندکی ادب ، بهتر از [داشتنِ] نَسَبِ بسیار است.
امام علی علیه السلام :شرافت ادب ، ارجمندتر از شرافت نَسَب است.
امام علی علیه السلام :نیکوییِ ادب ، زشتی نَسَب را می پوشاند.
امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان :اگر جان آدمی از سیم ساخته شود هر گاه تصفیه شود ، به خاطر فضیلتی که دارد ، به زر تبدیل می شود . جوان مرد را حَسَبی نیست؛ مگر آن گاه که کامل گردد آداب او ، و آداب و حَسَب ، هر دو را به چنگ آورد .
امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان :فرزندِ هر که می خواهی، باش و ادب به دست آر که ادبِ پسندیده ، تو را از نَسَب، بی نیاز می گردانَد . نَسبِ شخصِ با حَسَب ، او را بی نیاز نمی کند اگر زبان و ادبی [نیکو] نداشته باشد . جوان مرد، کسی است که بگوید : من خود چنینم . جوان مرد، کسی نیست که بگوید : پدرم [ چنان ] بود.
.
ص: 268
4 / 5الشَّرَفُ وَالرِّئاسَهُالإمام علیّ علیه السلام :أفضَلُ الشَّرَفِ الأَدَبُ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّمَا الشَّرَفُ بِالعَقلِ وَالأَدَبِ ، لا بِالمالِ وَالحَسَبِ . (2)
عنه علیه السلام :الأَدَبُ رِئاسَهٌ . (3)
عنه علیه السلام لَمّا سُئِلَ : بِمَ الاِفتِخارُ ؟ :بِإِحدی ثَلاثٍ : مالٍ ظاهِرٍ ، أو أدَبٍ بارِعٍ ، أو صَناعَهٍ لا یَستَحیِی المَرءُ مِنها . (4)
راجع: ص 222 (الأدب / الفصل الثانی / الحثّ علی الأدب) .
.
1- .. غرر الحکم: ج 2 ص 380 ح 2903 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 117 ح 2619 وفیه «أعظم» بدل «أفضل».
2- .. غرر الحکم: ج 3 ص 77 ح 3873 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 178 ح 3654.
3- .. الخصال: ص 505 ح 3 عن الأصبغ بن نباته ، بحار الأنوار: ج 75 ص 67 ح 5.
4- .. الاختصاص: ص 188 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 32 ح 101.
ص: 269
4 / 5 شرافت و سَروَری
4 / 5شرافت و سَروَریامام علی علیه السلام :برترین شرافت ، ادب است.
امام علی علیه السلام :شرافت ، به عقل و ادب است ، نه به مال و حَسَب.
امام علی علیه السلام :ادب ، خود ، سَروَری است.
امام علی علیه السلام در پاسخ این پرسش که : افتخار به چیست؟ :به یکی از این سه چیز : داراییِ نمایان ، یا ادب درخشان ، یا شغل آبرومند.
ر . ک : ص 223 (ادب / فصل دوم / ترغیب به ادب) .
.
ص: 270
الفصل الخامس : أولیاء التأدیب5 / 1اللّه عزّوجلُّرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أدَّبَنی رَبّی فَأَحسَنَ تَأدیبی . (1)
الاختصاص :عَن بَعضِ الهاشِمِیّینَ رَفَعَ الحَدیثَ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّ أعرابِیّا أتاهُ فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، أیُدالِکُ (2) الرَّجُلُ امرَأَتَهُ؟ قالَ : نَعَم إذا کانَ مُلفَجا (3) . فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ مَن أدَّبَکَ؟ قالَ : اللّهُ أدَّبَنی ، وأنَا أفصَحُ العَرَبِ مَیدَ (4) أنّی مِن قُرَیشٍ ، ورُبّیتُ فی حِجرٍ مِن هَوازِنَ بَنی سَعدِ بنِ بَکرٍ . (5)
.
1- .. مجمع البیان: ج 10 ص 500 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 382 ؛ أدب الإملاء : ص 1 عن عبداللّه ، کنز العمّال: ج 11 ص 406 ح 31895 .
2- .. المُدالَکَه : المُماطَلَه ، یعنی مَطْلَه إیّاها بالمَهر (النهایه : ج 2 ص 130 «دلک»).
3- .. المُلفَج بفتح الفاء : الفقیر ، یقال : ألفَجَ الرجُلُ فهو مُلفَج ، علی غیر قیاس (النهایه : ج 4 ص 259 «لفج»).
4- .. مَیْدَ و بَیْدَ : لُغتان بمعنی غَیْر . وقیل : معناهما : علی أنّ (النهایه : ج 4 ص 379 «مید»).
5- .. الاختصاص: ص 187 ، بحار الأنوار: ج 17 ص 158 ح 2.
ص: 271
فصل پنجم : ادب آموزان(مربّیان)
5 / 1 خدا
فصل پنجم : ادب آموزان (مربّیان)5 / 1خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرا پروردگارم تربیت کرد و نیکو تربیتم کرد.
الاختصاص :یکی از هاشمیان ، در حدیثی که سند ان را به پیامبر خدا رسانده است، روایت کرده که بادیه نشینی ، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا! آیا رواست که مرد در پرداخت مهریه همسرش ، امروز و فردا کند؟ فرمود : «آری ، اگر تهی دست باشد». گفت : ای پیامبر خدا! چه کسی تو را ادب آموخت؟ فرمود : «خدا مرا ادب آموخت ، و من فصیح ترینِ عرب هایم ؛ چرا که من از قریش هستم و در دامنی از بنی سعد بن بکر از هوازِن تربیت شده ام».
.
ص: 272
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل أدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحسَنَ أدَبَهُ ، فَلَمّا أکمَلَ لَهُ الأَدَبَ قالَ : «إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ» (1) ، ثُمَّ فَوَّضَ إلَیهِ أمرَ الدّینِ وَالاُمَّهِ لِیَسوسَ (2) عِبادَهُ ، فَقالَ عز و جل : «مَا ءَاتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ» (3) ، وإنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ مُسَدَّدا مُوَفَّقا مُؤَیَّدا بِروحِ القُدُسِ ؛ لا یَزِلُّ ولا یُخطِئُ فی شَیءٍ مِمّا یَسوسُ بِهِ الخَلقَ ، فَتَأَدَّبَ بآدابِ اللّهِ . (4)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :المَرَضُ سَوطُ اللّهِ فِی الأَرضِ یُؤَدِّبُ بِهِ عِبادَهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَبٌ . (6)
الإمام الحسین علیه السلام :اللّهُمَّ لا تَستَدرِجنی (7) بِالإِحسانِ ، ولا تُؤَدِّبنی بِالبَلاءِ . (8)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعاءِ السَّحَرِ :إلهی لا تُؤَدِّبنی بِعُقوبَتِکَ ، ولا تَمکُر بی فی حیلَتِکَ . (9)
الإمام الباقر علیه السلام فی ذِکرِ خَبَرِ یَعقوبَ علیه السلام :فَلَمّا مَضی وَلَدُ یَعقوبَ مِن عِندِهِ نَحوَ مِصرَ بِکِتابِهِ ، نَزَلَ جَبرَئیلُ علیه السلام عَلی یَعقوبَ علیه السلام فَقالَ لَهُ : یا یَعقوبُ ، إنَّ رَبَّکَ یَقولُ لَکَ : مَنِ ابتَلاکَ بِمَصائِبِکَ الَّتی کَتَبتَ بِها إلی عَزیزِ مِصرَ؟ قالَ یَعقوبُ علیه السلام : أنتَ بَلَوتَنی بِها عُقوبَهً مِنکَ وأدَبا لی . قالَ اللّهُ : فَهَل کانَ یَقدِرُ عَلی صَرفِها عَنکَ أحدٌ غَیری؟ قالَ یَعقوبُ علیه السلام : اللّهُمَّ لا . فَقالَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی : . . . یا یَعقوبُ ، أنَا رادٌّ إلَیکَ یوسُفَ وأخاهُ ، ومُعیدٌ إلَیکَ ما ذَهَبَ مِن مالِکَ ولَحمِکَ ودَمِکَ ، ورادٌّ إلیکَ بَصَرَکَ ، ومُقَوِّمٌ لَکَ ظَهرَکَ ، وطِب نَفسا وقَرَّ عَینا ، وإنَّ الَّذی فَعَلتُهُ بِکَ کانَ أدَبا مِنّی لَکَ ، فَاقبَل أدَبی . (10)
.
1- .. القلم: 4.
2- .. ساسَ زیدٌ الأمرَ یَسُوسُه سیاسَهً : دبّرَه وقام بأمرِه (المصباح المنیر : ص 295 «سوس»).
3- .. الحشر: 7.
4- .. الکافی: ج 1 ص 266 ح 4 عن فضیل بن یسار ، بحار الأنوار: ج 17 ص 4 ح 3.
5- .. الجامع الصغیر: ج 2 ص 666 ح 9194 ، کنز العمّال: ج 3 ص 306 ح 6680 کلاهما نقلاً عن الخلیلی عن جریر البجلی .
6- .. جامع الأخبار: ص 310 ح 852 ، بحار الأنوار: ج 67 ص 235 ح 54 .
7- .. استدراجُ اللّه ِ تعالی العبدَ: أنّه کلّما جدّد خطیئهً جدّد له نعمه وأنساه الاستغفار ، أو أن یأخذه قلیلاً قلیلاً ولا یباغته (القاموس المحیط: ج 1 ص 188 «درج») .
8- .. الدرّه الباهره: ص 29 ، نثر الدر : ج 1 ص 336 ، نزهه الناظر: ص 130 ح 238 ، کشف الغمّه: ج 2 ص 243 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 127 ح 9 .
9- .. مصباح المتهجّد: ص 582 ح 691 ، الإقبال: ج 1 ص 157 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار: ج98 ص 82 ح 2 .
10- .. تفسیر العیّاشی: ج 2 ص 191 ح 65 عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 12 ص 314 ح 129 .
ص: 273
امام صادق علیه السلام :خداوند عز و جل پیامبرش را تربیت کرد و نیکو تربیتش کرد و چون ادب و تربیتِ او را به کمال رساند ، فرمود : «همانا تو دارای خویی والا هستی» . آن گاه ، کار دین و امّت را به او واگذار کرد تا بندگان او را تربیت و اداره کند . پس فرمود : «آنچه را که پیامبر به شما فرمود ، به کار گیرید و از آنچه شما را از آن نهی کرد ، باز ایستید» . پیامبر خدا ، هدایتْ شده و توفیقْ یافته بود و به وسیله «روح القُدُس» (1) تأیید و کمک می شد . در هیچ امری از امور اداره مردم ، دچار لغزش و خطا نمی شد ؛ چرا که آراسته به آداب الهی بود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیماری ، تازیانه خدا در روی زمین است و با آن ، بندگانش را تأدیب [و تنبیه] می کند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بلا برای ستمگر ، مایه ادب است.
امام حسین علیه السلام :بار خدایا! با نیکی کردنت [به من] ، مرا به دام عذابت مکشان ، (2) و با بلا ، ادبم نفرما.
امام زین العابدین علیه السلام در دعای سحر :معبود من! مرا با کیفرت ادب مفرما ، و با حیله ات ، با من مکر مکن.
امام باقر علیه السلام در بیان داستان یعقوب علیه السلام :چون پسران یعقوب ، با نامه او از نزد وی ره سپار مصر شدند ، جبرئیل علیه السلام بر یعقوب علیه السلام فرود آمد و گفت : «ای یعقوب! پروردگارت به تو می فرماید : چه کسی تو را به آن گرفتاری هایی که برای عزیر مصر نوشتی ، دچار گردانید؟» . یعقوب علیه السلام گفت : تو مرا به آنها دچار ساختی تا بدین وسیله ، مرا مجازات و ادب کنی. خداوند فرمود : «پس آیا هیچ کسی جز من ، می تواند آن گرفتاری ها را از تو دور کند؟» . یعقوب علیه السلام گفت : بار الها ، نه! خداوند تبارک و تعالی فرمود : « ... ای یعقوب! من یوسف و برادرش را به تو بر می گردانم ، و مال و گوشت و خونِ از دست رفته ات را به تو باز می دهم ، و بینایی ات را به تو بر می گردانم ، و پشتت را راست می کنم . خوش باش و شاد . این کارها که با تو کردم ، برای تأدیب تو بود . پس ادبم را بپذیر» .
.
1- .مراد از روح القُدُس ، جبرئیل است که در قرآن ، از او به «روح الأمین» (شعرا: آیه 194) نیز یاد شده و پاکیِ او از هر گونه خطا و آلودگی و گناه و گم راهی ، سبب نامیده شدن او به روح القدس است . (المیزان فی تفسیر القرآن : ج 12 ص347) .
2- .واژه «استدراج» که در متن عربی آمده، به این معناست که : هر گناهی که بنده مرتکب می شود ، خداوند به او نعمتی دهد و استغفار را از یاد او ببرد . یا این که : او را اندک اندک به دام اندازد و ناگهان و یک باره ، مجازاتش نکند.
ص: 274
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّه صلی الله علیه و آله کانَ لا یَسأَلُهُ أحَدٌ مِنَ الدُّنیا شَیئا إلّا أعطاهُ ، فَأَرسَلَت إلَیهِ امرَأَهٌ ابنا لَها فَقالَت : اِنطَلِق إلَیهِ فَاسأَلهُ ، فَإِن قالَ لَکَ : لَیسَ عِندَنا شَیءٌ فَقُل : أعطِنی قَمیصَکَ . قالَ : فَأَخَذَ قَمیصَهُ فَرمی بِهِ إِلَیهِ . فَأَدَّبَهُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی عَلَی القَصدِ فَقالَ : «وَ لَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا» (1) . (2)
فقه الرضا علیه السلام :أروی أنَّ جَبرَئیلَ علیه السلام اُهبِطَ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ اللّهَ عز و جل یَقرَأُ عَلَیکَ السَّلامَ ویَقولُ لَکَ : اِقرَأ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ «لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ» (3) الآیَهَ . فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُنادِیا یُنادی : مَن لَم یَتَأَدَّب بِأَدَبِ اللّهِ تَقَطَّعَت نَفسُهُ عَلَی الدُّنیا حَسَراتٍ . (4)
.
1- .. الإسراء : 29.
2- .. الکافی: ج 4 ص 55 ح 7 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 289 ح 59 نحوه وکلاهما عن عجلان ، بحار الأنوار: ج 16 ص 271 ح 90.
3- .. طه: 131.
4- .. فقه الرضا: ص 364 ، بحار الأنوار: ج 71 ص 348 ح 17.
ص: 275
امام صادق علیه السلام :هیچ کس از پیامبر خدا چیزی از دنیا نمی خواست ، مگر آن که به او عطا می کرد . زنی فرزندش را نزد وی فرستاد و گفت : نزد او برو و از او چیزی بخواه . اگر به تو فرمود : چیزی در بساط نداریم ، بگو : همان پیراهنت را به من بده. پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهن خود را در آورد و به آن پسر داد . پس خداوند تبارک و تعالی او را ادب میانه روی آموخت و فرمود : «و دستت را به گردنت زنجیر مکن و زیادی [هم ]گشاده دستی منما، که ملامت شده و حسرت زده بر جای می مانی» .
فقه الرضا علیه السلام :روایت می کنم که جبرئیل علیه السلام به نزد پیامبر خدا فرستاده شد و گفت : ای پیامبر خدا! خداوند عز و جل تو را سلام می رسانَد و به تو می فرماید : «بخوان : به نام خدای مهرگسترِ مهربان . «هرگز به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کرده ایم ، چشم مدوز» » تا آخر آیه . پس پیامبر صلی الله علیه و آله به جارْ زننده ای فرمود تا جار بزند که : «هر کس به ادب خدا آراسته نگردد ، جانش از حسرت های دنیایی متلاشی می شود» .
.
ص: 276
الإمام الهادی علیه السلام فِی الدُّعاءِ :اللّهُمَّ . . . لَکَ الحَمدُ عَلی ما سَوَّیتَ مِن خَلقی ، وأدَّبتَنی فَأَحسَنتَ أدَبی ، مَنّا مِنکَ عَلَیَّ لا لِسابِقَهٍ کانَت مِنّی . (1)
5 / 2الأَنبِیاءُ علیهم السّلامرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل أَمَرَنی أن اُعَلِّمَکُم ما عَلَّمَنی ، وأن اُؤَدِّبَکُم . (2)
عنه صلی الله علیه و آله مِن کتابِهِ إلی أکثَمَ بنِ صَیفِیٍّ :مِن مُحَمَّدٍ رَسولِ اللّهِ إلی أکثَمَ بنِ صَیفِیٍّ : أحمَدُ اللّهَ إلَیکَ ، إنَّ اللّهَ تَعالی أمَرَنی أن أقولَ : لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وآمُرَ النّاسَ بِقَولِها ، وَالخَلقُ خَلقُ اللّهِ عز و جل ، وَالأَمرُ کُلُّهُ للّهِِ ، خَلَقَهُم وأماتَهُم وهُوَ یَنشُرُهُم وإلَیهِ المَصیرُ ، أدَّبتُکُم بِآدابِ المُرسَلینَ ، ولَتُسأَلُنَّ عَنِ النَّبَأِ العَظیمِ ، ولَتَعلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعدَ حینٍ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ بَعَثَهُ مَعَ قَیسِ بنِ سَعدٍ إلی أهلِ مِصرَ :... فَکانَ مِمّا أکرَمَ اللّهُ عز و جل بِهِ هذِهِ الاُمَّهَ وخَصَّهُم بِهِ مِنَ الفَضیلَهِ أن بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله إلَیهِم ، فَعَلَّمَهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَهَ وَالسُّنَّهَ وَالفَرائِضَ وأدَّبَهُم لِکَیما یَهتَدوا . (4)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِمُداراهِ النّاسِ وإکرامِ العُلَماءِ وَالصَّفحِ عَن زَلّاتِ الإِخوانِ ، فَقَد أدَّبَکَ سَیِّدُ الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ بِقَولِهِ صلی الله علیه و آله : «اُعفُ عَمَّن ظَلَمَکَ ، وصِل مَن قَطَعَکَ ، وأعطِ مَن حَرَمَکَ» . (5)
.
1- .. مصباح المتهجّد: ص 343 ح 453 ، جمال الاُسبوع: ص 210 کلاهما عن یعقوب بن یزید الکاتب الأنباری ، بحار الأنوار: ج 90 ص 49 ح 12.
2- .. نوادر الاُصول : ج 1 ص 255 عن أبی هریره ، کنز العمّال: ج 15 ص 415 ح 41638.
3- .. کمال الدین: ص 571 ، کنز الفوائد: ج 2 ص 124 نحوه ، بحار الأنوار: ج 22 ص 87 ح 40 .
4- .. الغارات : ج 1 ص 210 عن سهل بن سعد ، إرشاد القلوب: ص 322 من کتابه علیه السلام إلی حذیفه بن الیمان نحوه ، بحار الأنوار: ج 28 ص 88 ح 3 ؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 6 ص 58.
5- .. تذکره الخواصّ : ص 136 ؛ بحار الأنوار: ج 78 ص 71 ح 34.
ص: 277
5 / 2 پیامبران علیهم السلام
امام هادی علیه السلام در دعا :بار خدایا! ... سپاس، تو را که مرا سالم و به سامان آفریدی و ادبم کردی ، و نیکو ادبم کردی . و این همه ، از روی بنده نوازیِ تو نسبت به من است ، نه آن که مرا نزد تو پیشینه ای [از کار نیک و سزامندی] باشد.
5 / 2پیامبران علیهم السّلامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل به من دستور داد که آنچه را به من آموخته است ، به شما تعلیم دهم و ادبتان آموزم.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نامه اش به اکثم بن صیفی :از محمّد، پیامبر خدا ، به اکثم بن صیفی : هم صدا با تو ، خدا را می ستایم و سپاس می گویم . خدای متعال به من دستور داد که بگویم : «معبودی جز خدای یکتا نیست» ، و مردم را نیز به گفتن آن فرمان دهم . مردم، آفریده خدای عز و جل هستند ، و همه کارها در اختیار اوست . آنان را آفرید و میراند ، و همو دوباره زنده شان می کند و بازگشت، به سوی اوست . من آداب رسولان الهی را به شما آموختم و بی گمان ، در باره خبر بزرگ پرسیده خواهید شد و پس از چندی ، خبر آن را خواهید دانست.
امام علی علیه السلام در نامه ای که توسّط قیس بن سعد به مصریان فرستاد :از جمله چیزهایی که خداوند عز و جل این امّت را بدان مفتخر ساخت ، و این امتیاز را به آنان ارزانی داشت ، این بود که محمّد صلی الله علیه و آله را به سویشان فرستاد ، و او کتاب و حکمت و سنّت و فرایض را به ایشان آموخت و ادبشان کرد تا در راه راست ، گام زنند.
امام علی علیه السلام :بر تو باد مدارا کردن با مردم ، گرامی داشتن دانشمندان ، و گذشت از لغزش های برادران ؛ چرا که سَرور عالمیان ، تو را چنین ادب آموخته و فرموده است : «از کسی که به تو ستم کرده است ، گذشت کن و با کسی که از تو بریده است ، پیوند زن و به کسی که از تو دریغ ورزیده است ، عطا کن».
.
ص: 278
الإمام الصادق علیه السلام فی دَلیلِ إثباتِ الأَنبِیاءِ وَالرُّسُلِ :. . . فَثَبَتَ الآمِرونَ وَالنّاهونَ عَنِ الحَکیمِ العَلیمِ فی خَلقِهِ وَالمُعَبِّرونَ عَنهُ جَلَّ وعَزَّ ، وهُمُ الأَنبِیاءُ علیهم السلام وصَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ حُکَماءَ مُؤَدَّبینَ بِالحِکمَهِ ، مَبعوثینَ بِها ، غَیرَ مُشارِکینَ لِلنّاسِ عَلی مُشارَکَتِهِم لَهُم فِی الخَلقِ وَالتَّرکیبِ فی شَیءٍ مِن أحوالِهِم (1) .
الإمام الرضا علیه السلام :. . . فَإِن قالَ قائِلٌ : فَلِمَ وَجَبَ عَلَیهِم مَعرِفَهُ الرُّسُلِ وَالإِقرارُ بِهِم وَالإِذعانُ لَهُم بِالطّاعَهِ؟ قیلَ : لِأَنَّهُ لَمّا أن لَم یَکُن فی خَلقِهِم وقُواهُم ما یُکمِلونَ بِهِ مَصالِحَهُم ، وکانَ الصّانِعُ مُتَعالِیا عَن أن یُری ، وکانَ ضَعفُهُم وعَجزُهُم عَن إدراکِهِ ظاهِرا ؛ لم یَکن بُدٌّ لَهُم مِن رَسولٍ بَینَهُ وبَینَهُم مَعصومٍ ، یُؤَدّی إلَیهِم أمرَهُ ونَهیَهُ وأدَبَهُ ، ویَقِفُهُم عَلی ما یَکونُ بِهِ اجتِرارُ مَنافِعِهِم ومَضارِّهِم . (2)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : فَاطلُب فَدَیتُکَ عِلما وَاکتَسِب أدَباتَظفَر یَداکَ بِهِ وَاستَجمِلِ الطَّلَبا لِلّهِ دَرُّ فَتیً أنسابُهُ کَرَمٌیا حَبَّذا کَرَمٌ أضحی لَهُ نَسَبا هَلِ المُروءَهُ إلّا ما تَقومُ بِهِمِنَ الذِّمامِ وحِفظِ الجارِ إن عَتَبا مَن لَم یَؤَدِّبهُ دینُ المُصطَفی أدَبامَحضا تَحَیَّرَ فِی الأَحوالِ وَاضطَرَبا . (3)
.
1- .. الکافی: ج 1 ص 168 ح 1 ، علل الشرائع: ص 120 ح 3 ، التوحید: ص 249 ح 1 ، الاحتجاج: ج 2 ص 213 ح 223 کلاهما نحوه وکلّها عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار: ج 10 ص 165 ح 2 .
2- .. عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 100 ح 1 ، علل الشرائع : ص 252 ح 9 عن الفضل بن شاذان ، بحارالأنوار : ج 6 ص 59 ح 1 .
3- .. الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 64 ح 21 .
ص: 279
امام صادق علیه السلام در اثبات نبوّت پیامبران و رسولان :پس ثابت شد که از سوی خداوند حکیم دانا ، باید در میان خلقش کسانی باشند که آنان را امر و نهی کنند ، و سخنگویانی از جانب او عز و جل باشند . ایشان همان پیامبران و برگزیدگانِ از میان خلق او هستند ؛ حکیم اند و حکمت می آموزند و با حکمت فرستاده شده اند و با آن که در خلقت و هیئت، همانند سایر مردمان اند ، در چیزی از حالات و احوال ، با آنان شریک نیستند.
امام رضا علیه السلام :اگر کسی بگوید : چرا شناخت پیامبران و اعتراف به آنها و اقرار به [لزوم ]فرمان برداری از آنان ، بر مردم واجب است؟ در پاسخ گفته می شود : چون در وجود مردم و قُوای آنان ، چیزی نیست که با آن ، مصالحشان را کامل سازند ، و آفریدگار نیز برتر از آن است که دیده شود ، و ناتوانی و عجز آنان از ادراک او آشکار است . پس چاره ای جز آن نیست که میان خداوند و مردم ، پیام آوری باشد که اوامر و نواهی و ادب [و آموزه های] او را به ایشان برساند ، و آنها را به آنچه مایه سود و زیانشان می شود ، آگاه سازد.
امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان :فدایت شوم ! دانش بجوی و ادب بیاموز تا بدین سبب ، قوی دست شوی ، و نیکو طلب کن. زهی آن جوانی که نَسَب هایش بزرگواری است! آفرین بر آن بزرگواری ای که نَسَب او شود! آیا جوان مردی ، جز بر دوش کشیدن است زینهارها را و نگهداشت پناهجوی را؟! هر که دین مصطفی ، او را ادبِ ناب نیاموزد در احوال، سرگشته و پریشان می گردد.
.
ص: 280
5 / 3الأَوصِیاءُالإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِکُمَیلِ بنِ زیادٍ :یا کُمَیلُ ، إنَّ رَسولَ اللّه صلی الله علیه و آله أدَّبَهُ اللّهُ ، وهُوَ صلی الله علیه و آله أدَّبَنی ، وأنَا اُؤَدِّبُ المُؤمِنینَ واُوَرِّثُ الآدابَ المُکرَمینَ . (1)
عنه علیه السلام فی بَعضِ خُطَبِهِ :أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ لی عَلَیکُم حَقّا ، ولَکُم عَلَیَّ حَقٌّ ؛ فَأَمّا حَقُّکُم عَلَیَّ : فَالنَّصیحَهُ لَکُم ، وتَوفیرُ فَیئِکُم عَلَیکُم ، وتَعلیمُکُم کَیلا تَجهَلوا ، وتَأدیبُکُم کَیما تَعلَموا... . (2)
5 / 4العُلَماءُ وَالحُکّامُرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِمُعاذِ بنِ جَبَلٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ :یا مُعاذُ ، عَلِّمهُم کِتابَ اللّهِ ، وأحسِن أدَبَهُم عَلَی الأَخلاقِ الصّالِحَهِ . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :کَتَبَ رَسولُ اللّه صلی الله علیه و آله لِعَتّابِ بنِ أسیدٍ عَهدا عَلی أهلِ مَکَّهَ . . . : «وقَد قَلَّدَ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ عَتّابَ بنَ أسیدٍ أحکامَکُم ومَصالِحَکُم ، قَد فَوَّضَ إلَیهِ تَنبیهَ غافِلِکُم ، وتَعلیمَ جاهِلِکُم ، وتَقویمَ أوَدِ (4) مُضطَرِبِکُم ، وتَأدیبَ مَن زالَ عَن أدَبِ اللّهِ مِنکُم» . (5)
.
1- .. تحف العقول: ص 171 ، بشاره المصطفی: ص 25 عن کمیل ، بحار الأنوار: ج 77 ص 267 ح 1 .
2- .. نهج البلاغه: الخطبه 34 ، الغارات : ج 2 ص 692 عن زید بن وهب ، بحار الأنوار: ج 27 ص 251 ح 12 ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 154 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 171 کلاهما نحوه.
3- .. تحف العقول: ص 25 ، بحار الأنوار: ج 77 ص 127 ح 33 ؛ تاریخ دمشق : ج 58 ص 409 ح 12178 ، تاریخ جرجان : ص 247 ، کنز العمّال : ج 3 ص 109 ح 5718 نقلاً عن الخرائطی فی مکارم الأخلاق ولیس فیه صدره وکلّها عن معاذ .
4- .. الأوَد : العِوَج (النهایه : ج 1 ص 79 «أود»).
5- .. التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 556 ح 329 ، بحار الأنوار: ج 21 ص 123 ح 20.
ص: 281
5 / 3 جانشینان پیامبران علیهم السلام
5 / 4 دانشمندان و فرمان روایان
5 / 3جانشینان پیامبرانامام علی علیه السلام در سفارش به کمیل بن زیاد :ای کمیل! پیامبر خدا را خداوند، ادب آموخت ، و او مرا ادب آموخت ، و من مؤمنان را ادب می آموزم ، و برای بزرگواران، ادب به ارث می گذارم .
امام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی هایش :ای مردم! مرا بر شما حقّی است ، و شما را نیز بر من حقّی . حقّ شما بر من این است که برای شما خیرخواهی کنم ، و بیت المالتان را میان شما عادلانه تقسیم کنم ، و شما را علم آموزم تا نادان نمانید ، و ادبتان آموزم تا دانا شوید ... .
5 / 4دانشمندان و فرمان روایانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به معاذ بن جبل ، در هنگام فرستادنش به یمن :ای معاذ! کتاب خدا را به مردم یمن بیاموز ، و آنان را بر پایه اخلاق شایسته ، نیکو ادب و تربیت کن.
امام زین العابدین علیه السلام :پیامبر خدا در فرمانی که به موجب آن ، عتّاب بن اسید را بر مردم مکّه گماشت ، چنین نوشت : «محمّد رسول خدا ، احکام و مصالح شما را به عتّاب بن اسید سپرد و به او اختیار [و وظیفه] داد که غفلت زدگانِ شما را هشیار کند ، و نادانتان را آموزش دهد ، و نااستوارتان را استوار گرداند ، و منحرف شدگان از ادبِ خدا را ادب آموزد».
.
ص: 282
الإمام الصادق علیه السلام :إذا کانَ یَومُ القِیامَهِ بَعَثَ اللّهُ عز و جل العالِمَ وَالعابِدَ ، فَإِذا وَقَفا بَینَ یَدَیِ اللّهِ عز و جل قیلَ لِلعابِدِ : اِنطَلِق إلَی الجَنَّهِ ، وقیلَ لِلعالِمِ : قِف تَشَفَّع لِلنّاسِ بِحُسنِ تَأدیبِکَ لَهُم . (1)
5 / 5الآباءُ والاُمَّهاتُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مِن حَقِّ الوَلَدِ عَلی والِدِهِ أن یُحسِنَ أدَبَهُ ، وأن لا یَجحَدَ نَسَبَهُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :أکرِموا أولادَکُم ، وأحسِنوا أدَبَهُم ؛ یُغفَر لَکُم . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لَأَن یُؤَدِّبَ الرَّجُلُ وَلَدَهُ خَیرٌ مِن أن یَتَصَدَّقَ بِصاعٍ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :ما نَحَلَ (5) والِدٌ وَلَدا مِن نُحلٍ أفضَلَ مِن أدَبٍ حَسَنٍ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :أدِّبوا أولادَکُم عَلی ثَلاثِ خِصالٍ : حُبِّ نَبِیِّکُم ، وحُبِّ أهلِ بَیتِهِ ، وعَلی قِراءَهِ القُرآنِ . (7)
.
1- .. علل الشرائع: ص 394 ح 11 ، بحار الأنوار: ج 2 ص 16 ح 36 .
2- .. تاریخ المدینه : ج 2 ص 568 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال: ج 16 ص 473 ح 45512 نقلاً عن تاریخ دمشق عن ابن مسعود وابن عبّاس .
3- .. مکارم الأخلاق: ج 1 ص 478 ح 1651 ، عوالی اللآلی: ج 1 ص 254 ح 11 ولیس فیه «یغفر لکم» ، بحار الأنوار: ج 104 ص 95 ح 44 ؛ سنن ابن ماجه: ج 2 ص 1211 ح 3671 ، تاریخ دمشق : ج 17 ص 138 ح 4072 کلاهما عن أنس ولیس فیهما «یغفر لکم».
4- .. سنن الترمذی: ج 4 ص 337 ح 1951 ، مسند ابن حنبل: ج 7 ص 423 ح 20954 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 4 ص 292 ح 7680 ، المعجم الکبیر: ج 2 ص 246 ح 2032 کلّها عن جابر بن سمره نحوه ، الجامع الصغیر : ج 2 ص 399 ح 7210 ؛ مکارم الأخلاق: ج 1 ص 478 ح 1650 نحوه .
5- .. النُّحْل : العطیّه والهبه ابتداءً من غیر عوَض ولا استحقاق (النهایه : ج 5 ص 29 «نحل»).
6- .. سنن الترمذی: ج 4 ص 338 ح 1952 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 4 ص 292 ح 7679 ، السنن الکبری: ج 2 ص 28 ح 2273 کلاهما نحوه وکلّها عن أیّوب بن موسی عن أبیه عن جدّه ، کنز العمّال : ج 16 ص 456 ح 45411 ؛ جامع الأحادیث للقمّی (الغایات) : ص 211 عن الإمام علیّ علیه السلام ، مستدرک الوسائل : ج 15 ص 165 ح 17872 .
7- .. الصواعق المحرقه: ص 172 ، کنز العمّال: ج 16 ص 456 ح 45409 نقلاً عن الفوائد لأبی نصر عبد الکریم الشیرازی والدیلمی فی الفردوس وابن النجّار عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
ص: 283
5 / 5 پدر و مادر
امام صادق علیه السلام :روز رستاخیز که برپا شود ، خداوند ، عالم و عابد را زنده می کند . هنگامی که آن دو در پیشگاه خداوند حضور می یابند ، به عابد گفته می شود : «به سوی بهشت حرکت کن!» و به عالم گفته می شود : «درنگ کن و به خاطر ادبِ نیکویی که به مردم آموختی ، آنان را شفاعت نما» .
5 / 5پدر و مادرپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از جمله حقوق فرزند بر پدرش ، آن است که او را خوب تربیت کند ، و نَسَب او را انکار نکند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندانتان را گرامی بدارید و نیکو تربیتشان کنید تا آمرزیده شوید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این که مرد فرزندش را ادب کند ، بِه از آن است که یک صاع (1) صدقه دهد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ پدری ، هدیه ای بهتر از ادب نیکو به فرزند نداده است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندانتان را به سه خصلت تربیت کنید : محبّت به پیامبرتان ، محبّت به خاندان او ، و قرائت قرآن.
.
1- .صاع ، پیمانه ای است برای اندازه گیری غلّات ، معادل چهار مُد .
ص: 284
الإمام علیّ علیه السلام :الأَدَبُ خَیرُ میراثٍ . (1)
عنه علیه السلام :لا میراثَ کَالأَدَبِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :لا میراثَ خَیرٌ مِنَ الأَدَبِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ خَیرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لِأَبنائِهِمُ الأَدَبُ لَا المالُ ؛ فَإِنَّ المالَ یَذهَبُ وَالأَدَبُ یَبقی . (4)
راجع : ص 242 (الأدب / الفصل الثالث : مبادئ الأدب / التربیه) .
.
1- .. تحف العقول: ص 89 ، بحار الأنوار: ج 77 ص 237 ح 1؛ شُعب الإیمان : ج 4 ص 161 ح 4661 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 509 کلاهما عن حمّاد عن إبراهیم ، المناقب للخوارزمی : ص 365 ح 381 عن حمّاد بن إبراهیم ، کنز العمّال : ج 16 ص 269 ح 44396.
2- .. نهج البلاغه: الحکمه 54 و113 ، مشکاه الأنوار : ص 437 ح 1468 ، روضه الواعظین : ص 8 ، غرر الحکم : ج 6 ص 353 ح 10480 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 30 .
3- .. الاختصاص: ص 246 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 94 ح 24.
4- .. الکافی: ج 8 ص 150 ح 132 عن مسعده بن صدقه ، غرر الحکم: ج3 ص438 ح 5036 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 240 ح 4582 وفیهما صدره إلی «لأبنائهم الأدب».
ص: 285
امام علی علیه السلام :ادب ، بهترین میراث است.
امام علی علیه السلام :هیچ میراثی چون ادب نیست.
امام صادق علیه السلام :هیچ میراثی بهتر از ادب نیست.
امام صادق علیه السلام :بهترین چیزی که پدران برای فرزندان به ارث می نهند ، ادب است ، نه مال و ثروت ؛ زیرا مال و ثروت می رود ، ولی ادب می ماند.
ر . ک : ص 243 (ادب / فصل سوم : ریشه های ادب / تربیت) .
.
ص: 286
الفصل السادس : آداب التأدیب6 / 1التَّأدیبُ بِالسّیرَهِالإمام علیّ علیه السلام :مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاسِ إماما فَلیَبدَأ بِتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ ، وَلیَکُن تَأدیبُهُ بِسیرَتِهِ قَبلَ تَأدیبِهِ بِلِسانِهِ ، ومُعَلِّمُ نَفسِهِ ومُؤَدِّبُها أحَقُّ بِالإِجلالِ مِن مُعَلِّمِ النّاسِ ومُؤَدِّبِهِم . (1)
عنه علیه السلام :أصلِحِ المُسیءَ بِحُسنِ فِعالِکَ ، ودُلَّ عَلَی الخَیرِ بِجَمیلِ مَقالِکَ . (2)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :مَن لَم یُصلِح خَلائِقَهُ ، لَم یَنفَعِ النّاسَ تَأدیبُهُ . (3)
راجع : هذه الموسوعه : ج 15 ص 212 (التبلیغ / الفصل الرابع / الدعوه بالعمل قبل اللسان) .
.
1- .. نهج البلاغه: الحکمه 73 ، أعلام الدین : ص 92 ، بحار الأنوار: ج 2 ص 56 ح 33.
2- .. غرر الحکم: ج 2 ص 182 ح 2304 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1974 وفیه «الجمیل» بدل «الخیر».
3- .. شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: ج 20 ص 263 ح 72.
ص: 287
فصل ششم : روش های ادب آموزی(تربیت)
6 / 1 ادب آموزی با رفتار
فصل ششم : روش های ادب آموزی (تربیت)6 / 1ادب آموزی با رفتارامام علی علیه السلام :هر کس خود را پیشوای مردم قرار دهد ، باید پیش از تعلیم دیگران ، به تعلیم خویش مبادرت کند و پیش از آن که با زبان و گفتارش تربیت کند ، باید با رفتار و کردارش به تربیت دیگران بپردازد ، و کسی که آموزگار و مربّی خویش باشد ، بیشتر از کسی که آموزگار و مربّی مردم باشد ، سزاوار تجلیل است.
امام علی علیه السلام :بدرفتار را با نیکْ رفتاری ات اصلاح کن ، و با گفتار نیک و زیبایت ، به نیکی ره نمون شو .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :کسی که اخلاق خود را درست نکند ، تربیت آموزی او ، به مردم سود نمی بخشد.
ر . ک : همین دانش نامه : ج 15 ص 213 (تبلیغ / فصل چهارم / دعوت با عمل کردن ، پیش از زبان) .
.
ص: 288
6 / 2المُبادَرَهُ بِالتَّأدیبِ فی أوانِهِالإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِوَلَدِهِ الحَسَنِ علیه السلام :بادَرتُ بِوَصِیَّتی إلَیکَ ، وأورَدتُ خِصالاً مِنها قَبلَ أن یَعجَلَ بی أجَلی دونَ أن اُفضِیَ إلَیکَ بِما فی نَفسی ، أو أن اُنقَصَ فی رَأیی کَما نُقِصتُ فی جِسمی ، أو یَسبِقَنی إلَیکَ بَعضُ غَلَباتِ الهَوی وفِتَنِ الدُّنیا ، فَتَکونَ کَالصَّعبِ (1) النَّفورِ (2) . وإنَّما قَلبُ الحَدَثِ (3) کَالأَرضِ الخالِیَهِ ، ما اُلقِیَ فیها مِن شَیءٍ قَبِلَتهُ . فَبادَرتُکَ بِالأَدَبِ قَبلَ أن یَقسُوَ قَلبُکَ ، ویَشتَغِلَ لُبُّکَ . . . ورَأَیتُ حَیثُ عَنانی مِن أمرِکَ ما یَعنِی الوالِدَ الشَّفیقَ ، وأجمَعتُ عَلَیهِ مِن أدَبِکَ ، أن یَکونَ ذلِکَ وأنتَ مُقبِلُ العُمُرِ ومُقتَبَلُ الدَّهرِ ، ذو نِیَّهٍ سَلیمَهٍ ونَفسٍ صافِیَهٍ ، وأن أبتَدِئَکَ بِتَعلیمِ کِتابِ اللّهِ عز و جل وتَأویلِهِ ، وشَرائِعِ الإِسلامِ وأحکامِهِ ، وحَلالِهِ وحَرامِهِ . (4)
عنه علیه السلام :یُرَبَّی الصَّبِیُّ سَبعاً ، ویُؤَدَّبُ سَبعاً ، ویُستَخدَمُ سَبعاً ، ومُنتَهی طولِهِ فی ثَلاثٍ وعِشرینَ سَنَهً ، وعَقلُهُ فی خَمسٍ وثَلاثینَ سَنَهً ، وما کانَ بَعدَ ذلِکَ فَبِالتَّجارِبِ . (5)
.
1- .. الصَّعب : نقیض الذلول ، وأصعَبتُ الجمل: إذا ترکتَه فلم ترکبه ولم یمسَسْه حَبْل حتّی صارَ صعبا (الصحاح : ج 1 ص 163 «صعب»).
2- .. نَفَرَ نُفورا : إذا فَرَّ وذهبَ (النهایه : ج 5 ص 92 «نفر») .
3- .. یقال للفتی: حدیثُ السنّ ، فإن حذفت السنّ قلت: حَدَثٌ بفتحتین وجمعه أحداث (المصباح المنیر: ص 124 «حدث»).
4- .. نهج البلاغه: الکتاب 31 ، کشف المحجّه: ص 222 عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، تحف العقول: ص 70 نحوه ، خصائص الأئمّه : ص 116 ولیس فیه ذیله من «ورأیت» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 223 ح 12 ؛ کنز العمّال: ج 16 ص 169 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ نحوه .
5- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 3 ص 493 ح 4746 ، مکارم الأخلاق: ج 1 ص 478 ح 1653 وفیه «یرخی» بدل «یُربّی» ، بحار الأنوار : ج 104 ص 96 ح 46 وراجع : تهذیب الأحکام: ج 8 ص 110 ح 378 .
ص: 289
6 / 2 تربیت کردنِ به هنگام
6 / 2تربیت کردنِ به هنگامامام علی علیه السلام از سفارش ایشان به فرزندش امام حسن علیه السلام :در صدد سفارش کردن به تو بر آمدم و به توصیه هایی چند مبادرت ورزیدم ، پیش از آن که اَجَلم به سر آید و مانع از آن شود که آنچه را در دل دارم ، به تو بگویم ، یا در اندیشه ام کاستی آید ، چنان که در جسمم کاستی پدید آمده است ، یا پاره ای چیرگی های هوس و فریبندگی های دنیا پیش از من به سراغ تو آیند و در نتیجه ، چونان شترِ سرکش و رَمنده شوی . دل جوان ، چونان زمین ناکِشته است که هر بذری را که در آن افکنده شود ، می پذیرد. از این رو ، پیش از آن که دِلَت سخت شود و اندیشه ات مشغول گردد ، به تربیت کردن تو مبادرت ورزیدم ... و چون آن امور تو که برای هر پدر دلسوزی مهم است ، برای من هم مهم بود و تصمیم به تربیتت گرفته بودم ، بهتر آن دیدم که این تربیت ، زمانی باشد که تو در اوان عمر خویش هستی و شور و شوق زندگی داری ، و از نهادی پاک و جانی صاف برخورداری ، و بهتر آن دیدم که این کار را با آموختن کتاب خداوند عز و جل به تو و تعلیم تأویل آن و شرایع و احکام اسلام ، و حلال و حرام آن ، آغاز کنم.
امام علی علیه السلام :کودک باید هفت سال تربیت شود ، هفت سال تأدیب شود ، هفت سال به کار گرفته شود و مدّت رشدش در بیست و سه سالگی به پایان می رسد ، تا سی و پنج سالگی، رشد عقلی می کند و پس از آن ، تجربه ها به کارش می آیند.
.
ص: 290
الإمام الصادق علیه السلام :دَعِ ابنَکَ یَلعَب سَبعَ سِنینَ ، ویُؤَدَّبُ سَبعَ سِنینَ ، وَألزِمهُ نَفسَکَ سَبعَ سِنینَ ، فَإِن أفلَحَ ، وإلّا فَإِنَّهُ مِمَّن لا خَیرَ فیهِ . (1)
عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ :ألا تَری أنَّ الصَّبِیَّ یُدفَعُ إلَی المُؤَدِّبِ وهُوَ طِفلٌ لَم یَکمُل ذاتُهُ لِلتَّعلیمِ ، کُلُّ ذلِکَ لِیَشتَغِلَ عَنِ اللَّعِبِ وَالعَبَثِ اللَّذَینِ رُبَّما جَنَیا عَلَیهِ وعَلی أهلِهِ المَکروهَ العَظیمَ؟ (2)
عنه علیه السلام :بادِروا أحداثَکُم بِالحَدیثِ قَبلَ أن تَسبِقَکُم إلَیهِمُ المُرجِئَهُ (3) . (4)
6 / 3حُسنُ السِّیاسَهِالإمام علیّ علیه السلام :بِحُسنِ السِّیاسَهِ یَکونُ الأَدَبُ الصّالِحُ . (5)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :إذا عاتَبتَ الحَدَثَ فَاترُک لَهُ مَوضِعاً مِن ذَنبِهِ ؛ لِئَلّا یَحمِلُهُ الإِخراجُ (6) عَلَی المُکابَرَهِ . (7)
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 3 ص 492 ح 4743 ، الکافی: ج 6 ص 46 ح 1 ولیس فیه «ویؤدّب سبع سنین» ، مکارم الأخلاق: ج 1 ص 477 ح 1647 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 9 ح 40.
2- .. بحار الأنوار : ج 3 ص 87 نقلاً عن توحید المفضّل .
3- .. المُرجِئه: فی مقابل الشیعه ، من الإرجاء بمعنی التأخیر؛ لتأخیرهم علیّاً علیه السلام عن مرتبته ، وقد یطلق فی مقابله الوعیدیّه ، إلّا أنّ الأوّل هنا أظهر (مرآه العقول: ج 21 ص 83).
4- .. تهذیب الأحکام: ج 8 ص 111 ح 381 ، الکافی: ج 6 ص 47 ح 5 وکلاهما عن جمیل بن درّاج ، تحف العقول: ص 104 عن الإمام علیّ علیه السلام کلاهما نحوه ، وسائل الشیعه : ج 12 ص 247 ح 22688 .
5- .. الکافی: ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق علیه السلام .
6- .. کذا فی المصدر ، ولعلّ الصواب : «الإحراج».
7- .. شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: ج 20 ص 333 ح 819.
ص: 291
6 / 3 حُسن سیاست و تدبیر
امام صادق علیه السلام :بگذار فرزندت هفت سال بازی کند ، هفت سال تأدیب شود ، هفت سال او را با خودت داشته باش [و در تربیت و آموزش او بکوش ]و اگر [در طیّ این دوره ها] درست شد ، که شده است ، وگر نه ، از آن کسانی است که خیری در او نیست.
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر :نمی بینی که بچّه را در حالی که هنوز کودک است و آمادگیِ کامل برای تعلیم پیدا نکرده ، به دست مربّی می سپارند؟ همه اینها برای آن است که از بازیگوشی و بیهوده کاری که گاه موجب ناراحتی های بسیاری برای خودش و خانواده اش می شوند ، باز داشته شود.
امام صادق علیه السلام :به نوجوانانتان حدیث بیاموزید ، پیش از آن که مرجئه (1) به سراغ آنان بروند [و عقاید خود را به آنان بیاموزند].
6 / 3حُسن سیاست و تدبیرامام علی علیه السلام :با حُسن سیاست و تدبیر است که تربیت درست ، صورت می پذیرد.
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :هر گاه جوان را سرزنش کردی ، جایی از گناهش را فرو بگذار تا سختگیری [و فشار]، او را وادار به سرسختی [و لجاجت] نکند.
.
1- .مرجئه ، در مقابل شیعه به کار می رود . «ارجاء» ، به معنای تأخیر افکندن است . اینان را مرجئه گفته اند ؛ چون علی علیه السلام را از مرتبه اش پس می افکنند . این گاهی در مقابل «وعیدیّه» نیز به کار می رود؛ امّا در این جا ، همان معنای اوّل مناسب تر است (مرآه العقول: ج 21 ص83) .
ص: 292
6 / 4الرِّفقُالکتاب«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » . (1)
«فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَمرِو بنِ مُرَّهَ الجُهَنِیِّ لَمّا بَعَثَهُ إلی قَومِهِ :عَلَیکَ بِالرِّفقِ وَالقَولِ السَّدیدِ ، ولا تَکُ فَظّا (3) ولا غَلیظا . (4)
الإمام علیّ علیه السلام یَصِفُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کانَ دائِمَ البِشرِ ، سَهلَ الخُلُقِ ، لَیِّنَ الجانِبِ ، لَیسَ بِفَظٍّ ولا غَلیظٍ ولاصَخّابٍ (5) ولا فَحّاشٍ ولا عَیّابٍ ولا مَدّاحٍ . (6)
عنه علیه السلام :کُن کَالطَّبیبِ الرَّفیقِ الَّذی یَضَعُ الدَّواءَ بِحَیثُ یَنفَعُ . (7)
.
1- .. طه : 44.
2- .. آل عمران : 159.
3- .. الفَظَظ : خشونه فی الکلام ، ورجلٌ فَظّ : ذو فظاظهٍ جافٍ غلیظ ، فی منطقه غِلَظ وخشونَه (لسان العرب : ج 7 ص 451 «فظظ»).
4- .. کنز الفوائد : ج 1 ص 210 عن عمرو بن مرّه الجهنی ، بحار الأنوار : ج 18 ص 104 ح 4.
5- .. السَّخَب والصَّخَب: بمعنی الصِّیاح (النهایه: ج 2 ص 349 «سخب»).
6- .. معانی الأخبار : ص 83 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 318 نحوه وکلاهما عن إسماعیل بن محمّد عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 45 عن الإمام الحسن عن الإمام الحسین علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 16 ص 152 ح 4 ؛ المعجم الکبیر : ج 22 ص 158 ح 414 ، الطبقات الکبری : ج 1 ص 424 نحوه وکلاهما عن ابنٍ لأبی هاله التمیمی عن الإمام الحسن عن الإمام الحسین علیهماالسلام ، کنز العمّال : ج 7 ص 166 ح 18535 .
7- .. مصباح الشریعه : ص 370 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 53 ح 21.
ص: 293
6 / 4 نرم خویی و ملایمت
6 / 4نرم خویی و ملایمتقرآن«و با او (فرعون)، سخنی نرم گویید. باشد که پند گیرد یا بترسد» .
«پس به [برکتِ] رحمت خدا ، با آنان نرم خو شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی ، هر آینه از پیرامون تو پراکنده می شدند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به عمرو بن مُرّه جُهَنی ، آن گاه که او را به سوی قومش فرستاد :نرم خویی و استوارگویی، پیشه کن و خَشِن و درشتْ خوی مباش!
امام علی علیه السلام در وصف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همواره خوش رو بود و نرم خو و مهربان . نه خَشِن بود ، نه درشت خوی ، نه فریادزن ، نه ناسزاگو ، نه عیبجو و نه مدیحه گوی.
امام علی علیه السلام :چونان طبیب مهربانی باش که دوا را آن جا می نهد که سود می بخشد.
.
ص: 294
الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ اللّینَ یُؤنِسُ الوَحشَهَ ، وإنَّ الغِلَظَ یوحِشُ مَوضِعَ الاُنسِ . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :إن شِئتَ أن تُکرَمَ فَلِن ، وإن شِئتَ أن تُهانَ فَاخشُن ، ومَن کَرُمَ أصلُهُ لانَ قَلبُهُ ، ومَن خَشُنَ عُنصُرُهُ غَلُظَ کَبِدُهُ . (2)
عنه علیه السلام فی بَیانِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ :. . . وَالرِّفقُ وضِدُّهُ الخُرقُ (3) . (4)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» (5) : «وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ» کُلِّهِم «حُسْنًا» مُؤمِنِهِم ومُخالِفِهم ، أمَّا المُؤمِنونَ فَیَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ وبِشرَهُ ، وأمَّا المُخالِفونَ فَیُکَلِّمُهُم بِالمُداراهِ لِاجتِذابِهِم إلَی الإِیمانِ . (6)
6 / 5الإِکرامُالإمام علیّ علیه السلام :اِستِصلاحُ الأَخیارِ بِإِکرامِهِم ، وَالأَشرارِ بِتَأدیبِهِم . (7)
.
1- .. تحف العقول : ص 269 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 18 ح 2.
2- .. الکافی: ج1 ص 27 ح 29 عن مفضّل بن عمر، تحف العقول : ص 356 ، بحار الأنوار : ج 78 ص269 ح109.
3- .. الخرق بالضمّ وبالتحریک : ضدّ الرفق ، وأن لا یحسن الرجلُ العملَ والتصرّف فی الاُمور (القاموس المحیط : ج 3 ص 226 «خرق»).
4- .. الکافی : ج 1 ص 21 ح 14 ، الخصال : ص 589 ح 13 ، علل الشرائع : ص 114 ح 10 کلّها عن سماعه بن مهران ، بحار الأنوار : ج 1 ص 110 ح 7.
5- .. البقره : 83.
6- .. التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 353 ح 240 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 401 ح 42 .
7- .. کشف الغمّه: ج 3 ص 140 عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار: ج 78 ص 82 ح 81.
ص: 295
6 / 5 گرامیداشت
امام زین العابدین علیه السلام :ملایمت ، رَمَنده را رام می سازد و خشونت ، رام را رَمَنده می کند.
امام صادق علیه السلام :اگر می خواهی گرامی داشته شوی ، ملایم باش و اگر می خواهی خوار داشته شوی ، درشتی کن . آن که نیکْ گُهر است ، نرم دل است و آن که ذاتش خَشِن است ، سخت دل است.
امام صادق علیه السلام در بیان سپاهیان خِرَد و نادانی :و ملایمت [ از سپاهیانِ خِرد است ]که ضدّ آن ، درشتی (خشونت) است.
امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند متعال : «و با مردم به نیکی سخن بگویید» :یعنی با همه مردم ، از مؤمن و غیر مؤمن ، به نیکی سخن بگویید . با مؤمنان ، گشاده رو و خوش رو باشد ، و برای کشاندنِ مخالفان به ایمان ، با آنان به [نرمی و ]مدارا سخن بگوید .
6 / 5گرامیداشتامام علی علیه السلام :اصلاح کردن نیکان ، با گرامی داشتن آنهاست و اصلاح کردن بدان ، با تأدیب ایشان.
.
ص: 296
6 / 6الإِحسانُالإمام علیّ علیه السلام :عاتِب أخاکَ بِالإِحسانِ إلَیهِ ، وَاردُد شَرَّهُ بِالإِنعامِ عَلَیهِ . (1)
6 / 7العِظَهُمسند ابن حنبل عن عمّ أبی رافع بن عمرو الغفاری :کُنتُ وأنَا غُلامٌ أرمی نَخلاً لِلأَنصارِ ، فَأتَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقیلَ : إنَّ هاهُنا غُلاماً یَرمی نَخلَنا ! فَاُتِیَ بی إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ : یا غُلامُ ! لِمَ تَرمِی النَّخلَ ؟ قالَ : قُلتُ : آکُلُ ، قالَ : فَلا تَرمِ النَّخلَ وَکُل ما یَسقُطُ فی أسافِلِها . ثُمَّ مَسَحَ رَأسی وَقالَ : اللّهُمَّ أشبِع بَطنَهُ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَکونَنَّ مِمَّن لا تَنفَعُهُ العِظَهُ إلّا إذا بالَغتَ فی إیلامِهِ ، فَإِنَّ العاقِلَ یَتَّعِظُ بِالآدابِ ، وَالبَهائِمَ لا تَتَّعِظُ إلّا بِالضَّربِ . (3)
6 / 8مُکافَأَهُ المُحسِنِالإمام علیّ علیه السلام :اُزجُرِ المُسیءَ بِثَوابِ المُحسِنِ . (4)
.
1- .. نهج البلاغه: الحکمه 158 ، خصائص الأئمّه : ص 108 ، بحار الأنوار: ج 71 ص 427 ح 76.
2- .. مسند ابن حنبل: ج 7 ص 296 ح 20364 ، المصنّف لابن أبی شیبه: ج 5 ص 38 ح 2 ، الطبقات الکبری: ج 7 ص29، المستدرک علی الصحیحین:ج3 ص502 ح5874، السنن الکبری:ج10 ص4ح19664 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 9 ص 266 ح 25969 .
3- .. نهج البلاغه: الکتاب 31 ، کشف المحجّه: ص 233 عن عمرو بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، تحف العقول: ص 83 وفیه «بما لزمه» بدل «إلّا إذا بالغتَ فی إیلامه» ، غرر الحکم: ج 2 ص 263 ح 3560 ولیس فیه صدره ، بحار الأنوار: ج 71 ص 328 ح 25.
4- .. نهج البلاغه: الحکمه 177 ، خصائص الأئمّه : ص 110 ، بحار الأنوار: ج 75 ص 44 ح 12.
ص: 297
6 / 6 نیکی کردن
6 / 7 اندرز دادن
6 / 8 پاداش دادن به نیکوکار
6 / 6نیکی کردنامام علی علیه السلام :با نیکی کردن به برادرت [که به تو بدی کرده است] ، از او گِله کن و با نواختن او ، شرّش را دفع کن.
6 / 7اندرز دادنمسند ابن حنبل به نقل از عموی ابو رافع بن عمرو غِفاری :زمانی که بچّه بودم ، به درخت خرمایی که متعلّق به انصار بود ، سنگ می زدم . پیامبر صلی الله علیه و آله آمد . به ایشان گفته شد : پسربچّه ای به نخل ما سنگ می زند! مرا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بردند . فرمود : «پسر جان! چرا به نخل سنگ می زنی؟» . گفتم : خرما می خورم . فرمود : «به نخل سنگ نزن ؛ بلکه از خرماهایی که پای آن ریخته ، بخور» . سپس دستی به سرم کشید و فرمود : «خدایا! شکمش را سیر گردان» .
امام علی علیه السلام :از کسانی مباش که پند، سودشان نمی بخشد ، مگر آن که او را سخت ملامتْ کنی ؛ زیرا خردمند ، به ادب [و نصیحت] پند می گیرد و حیوانات ، جز با زدن، پند نمی گیرند.
6 / 8پاداش دادن به نیکوکارامام علی علیه السلام :بدکار را با پاداش دادن به نیکوکار ، [از کردار بدش] باز دار .
.
ص: 298
عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلَی الأَشتَرِ :لا یَکونَنَّ المُحسِنُ وَالمُسیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَواءٍ ، فَإِنَّ ذلِکَ تَزهیدٌ لِأَهلِ الإِحسانِ فِی الإِحسانِ وتَدریبٌ لِأَهلِ الإِساءَهِ عَلَی الإِساءَهِ ، فَأَلزِم کُلّاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ أدَبا مِنکَ ، یَنفَعکَ اللّهُ بِهِ وتَنفَع بِهِ أعوانَکَ . (1)
6 / 9التَّلویحُسنن أبی داود عن عائشه :کانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إذا بَلَغَهُ عَنِ الرَّجُلِ الشَّیءُ ، لَم یَقُل : ما بالُ فُلانٍ یَقولُ ؟ ولکِن یَقولُ : ما بالُ أقوامٍ یَقولونَ کَذا وکَذا ؟ ! (2)
الإمام علیّ علیه السلام :عُقوبَهُ العُقَلاءِ التَّلویحُ ، عُقوبَهُ الجُهَلاءِ التَّصریحُ . (3)
عنه علیه السلام :إذا لَوَّحتَ لِلعاقِلِ فَقَد أوجَعتَهُ عِتابا . (4)
عنه علیه السلام :تَلویحُ زَلَّهِ العاقِلِ لَهُ مِن أمَضِّ (5) عِتابِهِ . (6)
عنه علیه السلام :التَّعریضُ (7) لِلعاقِلِ أشَدُّ عِتابِهِ . (8)
.
1- .. تحف العقول: ص 130 ، نهج البلاغه: الکتاب 53 نحوه ، بحار الأنوار: ج 33 ص 602 ح 744.
2- .. سنن أبی داود : ج 4 ص 250 ح 4788 ، فتح الباری : ج 6 ص 575 ولیس فیه «کذا وکذا» ؛ کنز العمّال : ج 7 ص 137 ح 18383 .
3- .. غرر الحکم: ج 4 ص 362 ح 6328 و 6329 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 339 ح 5776 و 5777 .
4- .. غرر الحکم: ج 3 ص 162 ح 4103 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3104.
5- .. مَضَّنی الجُرحُ وأمَضّنی : آلَمَنی وأوجعنی (لسان العرب : ج 7 ص 233 «مضض»).
6- .. غرر الحکم: ج 3 ص 285 ح 4497 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 201 ح 4086.
7- .. التَّعریض : خِلاف التصریح (الصحاح : ج 3 ص 1087 «عرض»).
8- .. غرر الحکم: ج 1 ص 303 ح 1161 .
ص: 299
6 / 9 سربسته گفتن
امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر :نباید نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان باشند ؛ زیرا این امر ، سبب بی رغبت شدن نیکوکاران به نیکوکاری و عادت کردن بدکاران به بدکاری می شود ؛ بلکه با هر کدام از آنان ، چنان که سزاوارند ، رفتار کن، که با این شیوه ، خداوند به تو سود می بخشد و تو نیز یارانت را سود می رسانی.
6 / 9سربسته گفتنسنن أبی داوود به نقل از عایشه :پیامبر صلی الله علیه و آله هر گاه از شخصی چیزی می شنید ، نمی گفت : «چه شده است که فلانی می گوید؟» ؛ بلکه می فرمود : «چه شده است که عدّه ای چنین و چنان می گویند؟!» .
امام علی علیه السلام :مجازات خردمندان ، سربسته گفتن است و کیفر نادانان ، صریح گفتن.
امام علی علیه السلام :هر گاه به خردمند سربسته گفتی، او را دردآور سرزنش کرده ای.
امام علی علیه السلام :سربسته گفتن لغزش خردمند به او ، از دردآورترین سرزنش ها برای اوست.
امام علی علیه السلام :گوشه زدن به خردمند ، سخت ترین سرزنش برای اوست.
.
ص: 300
عنه علیه السلام :مَنِ اکتَفی بِالتَّلویحِ استَغنی عَنِ التَّصریحِ . (1)
6 / 10العَفوُ مَعَ العَذلِمسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن عمر:إنَّ رَجُلاً أتی رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ لی خادِما یُسیءُ ویَظلِمُ ، أفَأَضرِبُهُ ؟ قالَ : تَعفو عَنهُ کُلَّ یَومٍ سَبعینَ مَرَّهً . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :العَذلُ (3) مَعَ العَفوِ أشَدُّ مِنَ الضَّربِ لِمَن کانَ لَهُ عَقلٌ . (4)
6 / 11العُقوبَهُ بِقَدرِ الذَّنبِالمعجم الکبیر عن أسد بن وداعه :أنَّ رَجُلاً یُقالُ لَهُ جُزءٌ أتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ أهلی یُغضِبونّی فَبِمَ اُعاقِبُهُم ؟ فَقالَ : تَعفو ، ثُمَّ قالَ الثّانِیَهَ ، حَتّی قالَها ثَلاثا ، قالَ : فَإِن عاقَبتَ فَعاقِب بِقَدرِ الذَّنبِ وَاتَّقِ الوَجهَ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :رُبَّ ذَنبٍ مِقدارُ العُقوبَهِ عَلَیهِ إعلامُ المُذنِبِ بِهِ . (6)
.
1- .. غرر الحکم: ج 5 ص 353 ح 8711 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 461 ح 8387.
2- .. مسند ابن حنبل: ج 2 ص 398 ح 5639 ، السنن الکبری: ج 8 ص 18 ح 15798 ، مسند أبی یعلی : ج 5 ص 297 ح 5733 ، المنتخب من مسند عبد بن حمید : ص 261 کلّها نحوه ، مجمع الزوائد : ج 4 ص 435 ح 7231 .
3- .. العَذْل : المَلامَه (الصحاح : ج 5 ص 1762 «عذل»).
4- .. تحف العقول: ص 87 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 233 ح 2؛ دستور معالم الحکم : ص 61 .
5- .. المعجم الکبیر: ج 2 ص 269 ح 2130 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 534 الرقم 740 ، الإصابه : ج 1 ص 586 الرقم 1153 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 9 ص 200 ح 25659.
6- .. غرر الحکم: ج 4 ص 73 ح 5342 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 267 ح 4897